INTRODUCTION
Omuwandiisi
yebaza abantu bonna abaamuwa amagezi n’ebyo bye baali bamanyi ku Kawemwe
n’ezzadde lye abangi ennyo. Tasobodde kumenya kinnoomu. Yeebaza ne ssekwebaza
Lubega Muhammed Nsamba Kawemwe , mutabani wa Nsamba Muhammad Yiga, muzzukulu wa
Hajji Abasi Yiga mu lujja lwa Hajji Omar
Ntanda eyakola kyonna ekisoboka okukubisa ekitabo kino mu kyapa ku
“computer” Sso nga we yakolera eddimu lino yali akyasoma mu University e
Makerere esssomo lya Degree mu Industrial ne Organisational Psychology. Yebale
nnyo nnyini.
Omwana
ono, Lubega Muhammed Kawemwe Nsamba , akyali muto nnyo mu myaka, Naye
yatandikawo ekibiina ky’okukulakulanya abavubuka, ekiyitibwa
Kamwimmo Youth Alliance (KYA) ekirina offices zakyo ku Nakummatt mu Kampala. Era ye Chief Exective Director
(CED) wakyo. Yaliko beauty consultant wa STRAT GROUP ku Garden City, Yatandikawo
Makerere University Psychologists Students Union ne Save A Fellow era nga
ayagala nnyo obuwangwa bwe n’ensi ye. Yasomera Wamala Primary school, Tawheed
Islamic, Ngando sss, Kitagobwa ss, Kabowa High, Pearl Institute of Cosmetology,
Makerere University. Ensonga z’ekika
kyaffe, naddala ezzadde lya Kawemwe lyonna kati y’omu ku basinga okuzimanya.
Anti buli kiseera abeera yeebuuza ku bamusinga obukulu bye bamanyi ku Kawemwe,
Nkunnyingi ne baganda be.
EBIRI MU KITABO KINO
1.
ESSUULA 1
Enyanjula………………………………………………….pg 4
2.
ESSUULA 2
Ezzadde lya Nkoleera……………………………………pg 6
3.
ESSUULA 3
Kawemwe…………………………………………………pg 9
Abaana ba
Kawemwe…………………………………...pg 12
4.
ESSUULA 4
Ekika
ky’Engabi…………………………………………pg 18
Essiga lya
Nkoleera…………………………………….pg 19
5.
ESSUULA 5
Ebyafaayo by’omutaka
Masuudi Nkunnyingi………pg 19
Abakyaala ba
Nkunnyingi……………………………..pg 21
Abaana ba Nkunnyingi
abalenzi………………………pg 25
Abaana ba Nkunnyingi
abawala………………………pg 30
6.
ESSUULA 6
Embeera y’abantu mu
Butambala (1940-1962)…….pg 32
7.
OMUWANDIISI
Ekigambo
eky’amagezi………………………………...pg 34
Enkomerero y’ekitabo
kino
ESSUULA 1
EBYAFAAYO BY’OMUTAKA
HAJJI MASUDI NKUNYINGI MUWONGE AGALAMIDDE E KATABIRA MU BUTAMBALA
ENYANJULA
Abaana
ba musajjamukulu Nkunyingi n’abamu ku bazzukulu be abaaberako mu maka ge e
kalamba n’e katabira be twebuuzizzaako mu kuwandiika ebyafaayo bye. Okuzaalibwa
kwe n’okukula kwe tewali akumanyi. Byonna ebiwandiikiddwa byogera ku bulamu bwe
nga musajja mukulu.
Nkunnyingi
we yafiira mu 1966, yalina emyaka 86. Nolw’ekyo yazaalibwa eyo mu 1880. Tewali
amanyi wa bakadde be gye baamuzaalira. Oba oli awo yazaalibwa nga kitaawe Kawemwe akyali Bulemeezi, anti waliwo bakadde baffe
abamu abaatubuulira nti Kawemwe ne bagandabe baava Bulemeezi.
Jjukira
nti mu 1884, omusajja eyali omukambwe ennyo gwe baayitanga Mukaajanga, we yayokera abasomi b’eddiini e
Namugongo ku biragiro bya Kabaka Mwanga ll eyali yakalya obwa kabaka mu mwaka
ogwo.
Ensi
yonna yalimu abantu batono nnyo mu biseera ebyo. Ggwe ate olaba mu 1900 abaami
ba kabaka abaagabana ettaka mu Buganda baali lukumi lwokka (1000).
Abantu
abaayiga okusoma n’okuwandiika baali batono ddala. N’olwekyo tewali biwandiiko
bingi byojja kusoma omanye bajjajjaffe abaali ku nsi mu biseera bya Ssekabaka
Mwanga ll, oba Ssekabaka Muteesa l, oba Ssuuna ll, oba Ssemakokiro. Ba
Ssekabaka bano bebaali bafuga Obuganda mu bulamu bwa jjajjaffe Nkoleera
n’ezadde lye, okutuukira ddala ku jjajjaffe Nkunnyingi ne bagandabe we bavubukira.
Nkunnyingi
bw’abeera nga yazaalibwa mu 1880, oba oli awo taata we, Kawemwe yazaalibwa eyo
mu 1850. Olwo taata wa Kawemwe, Kubooza ne baganda be baazalibwa eyo mu 1830.
Ate taata wa Kubooza Sabataya ateekwa kuba nga yazaalibwa eyo mu 1805. Ssekabaka
Ssemakokiro eyafuga Obuganda mu 1797-1814 yasanga Nkoleera muvubuka. Bino
Byonna bya kuteebereza. Tewali bujulizi buwandiike ku nsonga eno, era tewali
nsonga yonna ekukyayisa oba ekuvumisa bagandabo.
Kisaana
kitegeerekeke nti Buganda tewali yali amanyi nsalo zaayo gye yali eyita. Ate
ensi Uganda yo teyaliwo. Congo, Rwanda, Burundi, Bunyoro, Tanganyika, Busoga,
byalimu abantu batono nnyo ate nga batambula ne bava mu kitundu ekimu ne
bagenda basenga awalala olwentalo , endwadde, n’enjala.
Amakubo
byalinga bisinde bya nsolo. Ensi yalimu ebibira ebikutte Ebule ne Bweya.
Enkoola,
emigga eminene nga Katonga, Kagera, Kiyira, Ssezzibwa, Mayanja, ensozi ennene
ennyo n’ennyanja byali bifumbekeddemu goonya, envubu, empologoma, ebiwuka
ebikambwe, emisota n’ebirala ebyentiisa nfaafa.
Obanga
okuva ku Nkoleera we yabeerera ku nsi
wakayitawo emyaka bibiri (200) byokka, naye olwo Ssekabaka Kimera oba Ssekabaka
Kintu abasussizza emyaka 700, Ensi mwe baaberanga yali efaanana etya? Abantu abali mu Uganda olwa leero basukka
obukadde 36. Mu 1962 ku Meefuga, abantu
baali obukadde 7. Mu 1950 abantu baali obukadde 4. Olwo mu 1880 baali bameka?
Abantu
b’omu nsi ze Bulaaya, America, China, Japan, India, Buwalabu bo bawezezza
emyaka nga kakaaga (6000) kalamba nga bamanyi okusoma n’okuwandiika. Era balina
ebintu nkuyanja bye bazuula mu njazi ne mu ttaka abantu bedda ennyo bye
baakozesanga. Ebintu ebyo babikuumira mu bizimbe bye bayita “museum”. Wano mu
Buganda ebintu bajjajjaffe abedda ennyo bye baakozesanga mu bulamu obwa bulijjo
bannaddiini babiyita bya sitani! Babyokye! Kitalo!
Bajjajjaffe
abaaliwo ku nsi emyaka 200 n’okweyongerayo emabega tubamanyiiko kitono nnyo
ddala. N’olwekyo tubaleke!
Ebitundu
by’ensi Buganda mu mirembe egyo ekyalo oba omuluka, oluusi n’magombolola
mwabeerangamu abasajja abalina amaka abatawera na kkumi. Ssemaka yalina nga
obuyinza obujjuvu ku bantu bonna abaaberanga mu makage. Era yali nga wa ddembe
okubabonereza n’obukambwe obuyitirivu, gamba nga okubasalako amatu, emimwa,
engalo n’okubakuulamu amannyo.
Ssemaka
yaleetanga abaana ba baganda be n’abo be yagwiikirizanga mu makubo ne bamulekwa
mu makage era ne ba beerera ddala omwo obulamu bwabwe bwonna. Abantu abo bonna
yabayitanga baana be. Abawala abamu yabafuulanga bakazi be.
N’olw’ekyo,
bwe tugamba nti Nkoleera yazaala Abaana mukaaga (6) oba munaana (8) , tewali
bujulizi bumatiza nti ddala abaana abo baali baviira ddala mu ntumbwe ze. Era
tewali nsonga ekukyayisa baganda bo nti kubanga okizudde nti tebaviira ddala mu
ntumbwe za Nkoleera. Abaganda baava dda nnyo nga basembeza abantu ne bafuukira
ddala ab’ekika ekimu. Okuva 1962 ku Meefuga, okutuusa olwa leero Uganda ezze efugibwa abantu abatamanyiddwa
buzaale bwabwe. Ggwe muganda wange, atalina kifo kyonna mu nfuga y’eggwanga,
lwaki wandyonoonye ebiseera byo n’amaanyi go nga owanuuza ebyaliwo emyaka 300
oba 500 oba 800 egiyise, nga tobirinaako
bukakafu yadde obuwandiike, okuggyako okuteebereza !
N’olwekyo
bazzukulu bannange mwewale omuntu yenna amala gapanga-panga bigambo sso nga
ensibuko yaabyo tagimanyi. Era mu ngeri yeemu mwewale omuntu amala gawandiika
bitabo ebifa ku kika kyaffe nga tebamaze kwebuuza ku bajjajjaffe ne’bakadde
baffe, abaalabako era no’kubeerako ne
Kawemwe, anti abamu bakyali balamu, mu mwaka guno 2013
Mu
kitabo kino tujja kwewala ebintu ebijweeteke, ebitaliiko bujulizi bumala. Tujja
kusooka tuwandiike bye tumanyi ebitono ennyo ebyatubuulirwa bakadde baffe bye
baalaba nga bakyabeera mu maka ga jjajjaabwe Kawemwe e Kingo mu Masaka. Tujja kuwandiika bitono nnyo ku baana ba
Kawemwe, era tujja kuwandiika bitono nnyo ku baganda ba Kawemwe bye tulinako
obujulizi.
Tujja
kusooka tuwandiike ku zzadde lya Nkoleera oyo nga ye jjajjaffe amanyiddwa
obulungi amalaalo ge gye gali, era n’ezzadde lye. Taata wa Nkoleera ye Kaluli.
Amannya
ga bajjajjaffe g’onosanga mu kitabo kino
gali mu kitabo ew’omutaka ow’Essiga Nkoleera. Gendayo ogesomereko!
ESSUULA 2
A. EZZADDE
LYA NKOLERA Mutabani wa Kaluli
Obutaka bwa Nkolera bwali Kasijjagirwa
mu kibuga Masaka. Amalaalo gonna agaali e Kasijjagirwa gaggyibwayo nga
ekitongole ky’Amagye ga Gavumenti kitutte olusozi olwo lwonna ne gatwalibwa e
Bbaala.
Abaana
ba Nkolera be bano:-
1.
Naddangira. Bazzukulu
be bekutulamu emituba ebiri
·
Ogwa
Naddangira omuva owessiga lya Nkolera,
·
Ne
Wamberi.
2.
Bwanswa. Na gwo gumaze emyaka mingi nga
gwavaamu Emituba ebiri
·
Ogwa
Bwanswa
·
Ne
Kyajja.
3.
Sabataya
4.
Luyima. Bazzukulu
ba jjajjaffe ono bali ludda wa?
5.
Mulwadde
6.
Kukeera. Bazzukulu
ba jjajjaffe ono bali ludda wa?
A.
Abaana ba Naddangira Mutabani wa
Nkolera be bano;-
1.
Majwega. Mu bazzukulu be mwe muva Ow’essiga lyaffe
erya Nkoleera.
2.
Byakutaaga
3.
Muganda
4.
Musoke
B.
Abaana ba Sabataya Mutabani wa
Nkoleera be bano:-
1. Kubooza
2.
Lwanyiga
3.
Gamuzana
4.
Magambo
5.
Wakuze
6.
Masanga
7.
Ndigwamulwere
8.
Muganda
C.
Abaana ba Bwanswa Mutabani wa
Nkoleera:-
1.
Kisawuzi
2.
Wasula
3.
Mukunyu
4.
Senkumba
5.
Mukonzi
6. Musenze
7.
Bagayadde
D.
Abaana ba Mulwadde Mutabani wa
Nkoleera:-
1.
Kasiwukira
2.
Mutaka
3.
Muwayire
4.
Bugala
Nga
bwe tukulaze waggulu (C) , omu ku baana
ba Sabataya ye Kubooza. Abaana ba Kubooza be bano:-
1.
Kawukuzi
2.
Biraze. Ono yazaala Kacwano. Ate Kacwano
n’azaala Kategere
3. Kawemwe
4.
Bugeza. Ono ye yasikira Kubooza
5.
Lupaapiira. Ono yabeerako e Katabira nga mulwadde mu (1940s
)
6.
Busenze
7.
Tazzibwawo
8.
Mpalimuyinza.
Bugeza bwe yazaala abalongo, yagenda ewa
muganda we Kawemwe amuwe Ssalongo.
Kawemwe yamusindika wa muganda waabwe omulala, Serugga gyaba anona Ssalongo. Serugga yamuwa Mikayiri Baziwaane, okubeera Ssalongo.
Abaana
ba Bugeza baafa nnyo okutuusa lwe yasigazaawo babiri bokka nga bawala: Maria Kigongo ne Nyense Nabukeera. Maria Kigongo yabeeranga Nsaggu okumpi ne Buddo,
ate ye Nyense Nabukeera yabeeranga Katabira n’abaana be Katende, Mukiibi, ne Posiano. Agalamidde awo e Katabira. Muwala wa
Nkunnyingi Hajati Rehema Namuyomba Nabawanuka ye yamusikira.
Ate
Bugeza , Mutabani wa muganda we (Kawemwe) ayitibwa Nkunnyingi ye yamusikira. Laidi Bukedde ye yasumika.
Yayambibwako Bumali Kyebavuma.
Omutaka
Nsamba Owakasolya k’ekika ky’Engabi yatongoza Essiga lyaffe erya Nkolere mu
1956. Layidi Bukedde gwe yasumika olubugo lw’owessiga. Layidi Bukedde
yakulembera Essiga lya Nkolera okutuusa lwe yafa mu1960. Mutabani we Sowedi
Wamala Sabawali ye yamisikira era n’akulembera Essiga eryo okutuusa lwe yafa mu
1980.
(Muzzukulu munnaffe, naawe noonyerezaako ku
bazzukulu ba Mikayiri Baziwane, Serugga, ne Bumaali Kyebavuma. Bali ludda wa?)
Baganyulwa
Mutabani wa …….? yazaala
·
Kibulamazzi
·
Mikabulemu
·
Kayija
·
Kipamira ne
·
Kinyaga
Makobole
Mutabani wa ………..? yazaala
·
Ssekisambu ne
·
Kangabaana
(Gwe
munafe asoma ebigambo bino gezaako okunoonyereza ku bajjajjaffe abo, Baganyulwa
ne Makobole. Ani yali abazaala????)
Okusinziira
ku kiraamo kya jajjaffe Nkunnyingi kye yakola mu 1962, agamba nti “musajja muganda. Ye Hajji Masudi Nkunnyingi
Muwonge. Yeddira Ngabi, mu ssiga lya Nkoleera era Nkoleera ye jjajjaawe mu
lunyiriri lwa Kubooza ”. Era yayongerako nti “nkuutira abaana bange bonna tewabangawo ekintu kyonna kye bakyusa mu
kyo. ”
Ani
alina amaanyi asobola okukyusa ebigambo
jjajjaffe bye yawandiika mu kiraamo kye?
Mwewale
abantu abo abagezezzaako okukikyusa.
Waliwo
n’ekiwandiiko ekirala nga kigamba nti Mutabani wa Bwanswa, Musenze teyazaala.
N’olw’ekyo kiba kikyamu okugenda mu maaso nga tugamba mbu taata wa Kawemwe ye
Kyajja, nti jajja wa Kawemwe ye Musenze, sso
nga Musenze teyazaala.
Okuviira
ddala mu 1966, Obote lwe yasanyaawo obwakabaka bwa Buganda, Ebika bya Baganda
byonna byasannyalala nnyo. N’ewankubadde Obwakabaka bwazibwaawo mu 1994,
Buganda bweri kati ssi bwe yali, era ebika byonna binafu nnyo. Abantu batono
nnyo abajjumbira enkiiko oba emikolo gy’ebika. Mu ngeri y’emu abantu abasinga obungi banyumirwa mipiira gya primier League,
European Cup of Nations, Africa Cup of Nations, oba ebifaananyi ne firimu ku
TV, ne internet. Ate n’emiwendo gy’entambula n’ebintu egirinnya enkya n’eggulo
kw’ossa na madiini agameruse ebiro bino nga gavimirira eby’obuwangwa, tekisobozesa bantu kumala bisera bya bwe mbu
balowooza ku bika byabwe. Kitalo!.
ESSUULA 3.
KAWEMWE
TAATA
WA MUSAJJAMUKULU NKUNNYINGI.
Mu
bisera Kawemwe mwe ya vubukira , abantu baali mu ddukadduka, anti entalo wakati
w ‘Abaganda n’Abanyoro zaali ziyinda. Era waaliwo ebigambo ebyayitinngana nti
abasajja ba ceeruppe abazungu n’abawarabu baali bazinze ensi yonna. Baakwatanga abavubuka ne babakuba emiggo emiyitirivu
n’okubalya ebisiyaga. Baabasibanga enjegere emikono ne ku magulu olwo ne babatwala
mu buddu, mu bulumi obutagambika eyo mu nsi z’abazungu Buwarabu ne America.
Abantu
baabonabona nnyo mu ntalo ne mu buddu. Abantu baamalanga gadduka ne bagenda nga
basenguka okutuusa lwe baazaayira ddala. Bino by’ebiseera Kawemwe ne baganda be
mwe baavubukira.
Waliwo
bakadde baffe abaatunyumiza nti Kawemwe ne baganda be baava Bulemeezi. Bwe
baatuuka mu byalo by’eMatugga ku mbalama y’ekibira kye bayita Buyego ne basenga
awo. Mu kibira kino Buyego mwe muli ekiggwa ky’omusambwa Kawumpuli.
Bwe
baava e Matugga baaserengeta ne batuuka e Mawokota, era eyo Kawemwe gye yafunira mukazi we Bifa Muwala wa Zimbe. Eyo gye baava ne
basomoka Katonga ne Lwera olwo ne batuuka mu Buddu. Ebiseera bino abantu
baamalanga gaduma ne babuna emiwabo. Abanafu, abakadde n’abalwadde baasigalanga
eyo bannaabwe bo ne beeyongerayo anti nga bali mu dduka ekibabu. Baaberako mu
byalo ebiriranye Mukoko era awo baganda baabwe abamu we
baasigala.
Kawemwe
n’omu ku baganda be gwe bayita Bisigolo
bo beyongerayo n’abantu baabwe ne batuuka ku mugga Nabajjuzi e Kyabakuza. Bisigolo yasigala awo e Kyabakuza.
Oluvannyuma yagenda n’asenga e Kisoso
era eyo ye wali amalaalo ge. Kawemwe yagenda n’asenga ku lusozi Kingo.
Baganda
ba Kawemwe abalala bo baddukira wa? (oyinza okutuukirira abakulu b’emituba
Sabataya, Bwanswa, ne Naddangira. Bayinza okumanya wa gye bali_______ oba ow’Essiga
yennyini).
Erinnya
lya Kawemwe kitaawe lye yamutuuma ye Kyaluzi era nga lyamubbulwa mu bajjajjaabe
abeemabega. Erinnya lye erye ddiini ye Petero, era abalala bamuyita Yoseph. Mukazi we nga anobye nadda ewaabwe, Kawemwe
yasitukiramu nga aliko n’obumansuka n’atindigga olugendo lw’okunona mukazi we
ono. Bwe yatuuka, yali nga azze ewuwe. Buli omu yamuyitako n’obusungu ppaka
munju omukyala mwe yali yeekweese, namukukunulayo n’amuzza ewuwe mumaka.
Olw’okuwemukira kubuko, kw’ekwaava
Erinnya Kawemwe Talina mwana we
yadde muzzukulu we gwe yalibbulamu nga mulamu ppaka nga amaze okudda
mubwembuyaga. Nyina yayitibwa nga Mbyogerambitya.
Era
Kawemwe yabbula erinnya eryo mu muzzukulu we, Muwala wa Mutabani we Nkunnyingi
ayitibwa Bitamisi Nabatanda. Era Kawemwe yennyini yatuuma kawala ka muzzukulu
we Omar Ntanda eyali abeera naye awo e
Kingo nga azadde n’abaana abawerako Erinnya eryo Mbyogerambitya. Omwana oyo ye
Nalongo Namatovu abeera e Kyaliwajjala.tewari amanyi malaalo ga Mbyogerambitya
gye gali.
“Kawemwe
yali musajja wa bantu ate nga munyumya. Buli lwe yakomangawo nga ava mu mikwano
gye , yawanulangayo engoma ye nga akuba “Kalikuta, kalikutanda ne kakusuula mu
b’engabi abasambaganyi ! Aa ! Aa !”” Muzzukulu wa Kawemwe Hajati YudayaNabukenya eyabeera ennyo mu maka ga Kawemwe okutuusa
lwe yasuna amabeere ye yatunyumiza ebigambo bino. (omuntu ayagala okumanya
ebisingawo ku Kawemwe , agende mangu ewa muzzukulu we oyo anti abeera Makindye,
era akyategeera bulungi na kaakano mu 2013!)
Abantu
ba Kawemwe baalima ensuku ennungi ennyo ku lusozi Kingo ezaawangaala ne zituuka
mu myaka gy’enkaaga nga ne Uganda yeefuga.
Abamu
ku bazzukulu be abaakula ne bawasa ne bazaala n’abaana awo e Kingo mwe muli
Omar Ntanda ne Zakaliya Muwonge Kabaaya, Sabane Matovu ne Rajab Ntanda. Omar
Ntanda ne Zakaliya Muwonge bo beezimbira n’akaduuka awo ku kkubo erigenda e
Mbarara ku kibanja kya jjajjaabwe.
Abaana
ba Kawemwe be bano:-
1.
Miisi
Mukasa
2.
Masudi
Nkunnyingi Muwonge
3.
Mustafa
Kapere
4.
Tanansi
Ntanda Byanganga
5.
Luleba
Yowana
6.
Ndereya
Matovu
7.
Solome
Kawemwe
bwe yafa, yaziikibwa Mawulemu ku lusozi Mawugwe. Muzzukulu munange, ojje
ogende olambule ku kijja kya jjajjaffe Kawemwe!
Omuntu
yenna alowooza mbu oba oli awo abaana abo abamu ssi ba Kawemwe, ddembe lye
okwogera by’ ayagala.(singa abeera n’obujulizi kw’ekyo n’atabuza bazzukulu
bannaffe). Wabula akimanye nti Abaganda baava dda nnyo nga tebaboolagana. Ate
era osaana omanye nti abantu b’ogezaako okuboola bayinza okubeera mikwano gyo
n’ezzadde lyo eyo mu maaso abayinza n’okukuggya mu buzibu bw’oba oguddemu! Sso nga abo b’oyita baganda bo ddala bayinza
okukulima empindi ku mabega n’okukuliisa akakanja!
ABAANA BA
KAWEMWE
1. MIISI
MUKASA.
Mutabani
wa Kawemwe
Yali
musajja mujagujagu nnyo. Yali amanyi okusoma n’okuwandiika olulimi Oluswayiri,
Oluganda n’Oluziba. Yali musuubuzi wa nte. Yatambula mu bitundu by’ensi bingi
nga ali wamu ne bato be Nkunnyingi ne Kapere e Kooki ewa Kamuswaaga, e Buddu ,
e Mawokota ne Butambala; oluvanyyuma baasenga ku mitala Bulugu ne Kalamba mu
Butambala. E Butambala Miisi Mukasa
yazaalilayo abaana be bangi, era ye yakyusa obuwufu n’addayo e Buddu. Eyo gye
yava ne yeeyongerayo e Kooki, n’asomoka omugga Kagera n’atuuka e Kiziba mu Tanganyika.
Lumu
yagenda ne basajja banne okuyigga Envubu, era ye yamutta n’aziikibwayo.
Ekibanja kye eyo Ekiziba kikyaliyo.
Abaana
be bonna be yazaalira e Butambala yabalekera muganda we Nkunnyingi, era Abawala
bwe baakula, Nkunnyingi ye yabafumbiza nga awatali kujuliza kitaabwe ddala, era
be bano:-
I.
Hajati Saliima Nalubega.
Ye yali muzzukulu wa
Kawemwe omukulu. Yabeeranga Mpenja mu Gomba, era gye yaziikibwa.
II.
Asiyati Nabukeera.
Yafumbirwa Yunus Mukasa
e Ssenene. Yaziikibwa Katabira era Muwala wa Hajji Sabane Matovu, Adiya
Nabitandikwa ow’eBwetamiiza mu Butambala ye yamusikira.
III.
Mwamini Nayiga.
Yafumbirwa Sowedi mu
Lubugo. Mutabani we Nuhu tatera kubula
mu kuziika n’emikolo gyonna e Katabira. Mwamini yaziikibwa Katabira.
IV.
Fatuma Namatovu Kisiimwa.
Yali mukazi mweru nnyo.
Yafumbirwa Butannaziba awo ku Busozibulongo okuliraana Kibibi UMEA Primary
School. Bwe yafa, yaziikibwa Kakomo okumpi ne Mpenja mu Gomba
V.
Bulayimu Matovu Kabendera.
Yatabaalako mu
Ssematalo ll, e Burma ne mu nsi eziriranyewo. Nkunnyingi yali amuwadde ekibanja
eyo ku lusozi, Wabula yasalawo okwegulira ekibanja ekikye e Janya okumpi ne Mpigi.
Oluvannyuma yasengukira e Kakomo, era bwe yafa, gye yaziikibwa.
Bwe
yava mu ntalo e Burma , yali ayize okuvuga Emotoka. Era emotoka gye yavuganga
yagisibangako Bendera eyeewubiranga mu mpewo . abantu kye baava bamuyita Kabendera
.
(olwa leero taata waffe Muwonge atuuma
abaana be erinnya eryo mbu lya balangira! Kitalo!!! ).
Miisi
Mukasa e Kiziba yazaalilayo abaana be abalala bangi.
VI.
Sayidi Lubega. Ono ye taata wa mukulu waffe Sowedi Matovu.
VII.
Zedi Muwonge
VIII.
Rajab Lubega
IX.
Janati Nakanwagi
X.
Siyana Namuyomba
XI.
Safina Nalubega
Olulimi Oluganda abantu
bano lwe baayogeranga lwalinga lumenyefumenyefu, anti baali bamanyi Luziba.
Bonna baakyalanga nnyo
E Katabira. Miisi Mukasa ye yasendasenda baganda be Nkunnyingi ne Kapere
okusiramuka. (ebiwandiiko bya Miisi Mukasa osobola okubyesomera n’olaba omuntu
eyali omugezi ennyo mu biseera ebyo.)
KIKATO. Mutabani wa Bisigolo
Muganda wa Kawemwe , Bisigolo eyasigala e Kyabakuza, ye
yazaala Kikato. Kikato yakulira mu maka ga Kawemwe. Kikato yazaala omwana
omulenzi omu Rajab Ntanda, n’abawala Tawuusi Nalubega,Habiba, Sauda Nayiga,
Agiri Nakanwagi.
Mutabani we oyo bwe
yakula, n’ayiga okuweesa n’okufukuta amasengere, era abantu kye baava bamuyita
Kaweesi. Yabeeranga Kyabakuza , era bwe yafa mu 1979 yaziikibwa Kisoso
Abaana
ba Rajab Ntanda Kaweesi be bano:-
Ø Hajati Nayiga e Mulago Medical School
Ø Nabukenya e Kasijjagirwa
Ø Yudaya Nakimbugwe e Namungoona
Ø Amina e Mukono
Ø Abdu Bukenya yafa azadde
Ø Ramathan Yiga teyazaala
Ø Babirye e Butambala
Ø Nakato e Kyebando
Ø Hasifa ali Bulaaya
Ø Bukenya e Buziga
2. MUSTA
FA KAPERE
Mutabani
wa Kawemwe.
Yava
Buddu ne baganda be ne basenga e Kalamba okumpi ne Kabasanda. Eyo gye yazaalira
abaana be abakulu. Oluvannyuma yaddayo e Buddu, kyokka abaana be yabalekera
mukulu we Nkunnyingi. Kapere yakyalanga nnyo e Katabira ewa muganda we
Nkunnyingi, era ye yasalanga emisango abakazi n’abaana gye bazzanga e Katabira.
Abaana
be beyalekera muganda we be bano:-
I.
Rajab
Ntanda ye yali omukulu
II.
Zakaliya
Muwonge Kabaaya
III.
Miisi
Kasozi Namukadde
IV.
Sabiiti
Lubega
V.
Sayida
Nayiga
Mustafa
Kapere e Buddu yazaalilayo abaana be abalala era be bano:-
VI.
Juma
Matovu Bamweyana
VII.
Budala
Matovu
VIII.
Kamida
Nabukeera
IX.
Hanifa
Nabukeera
X.
Halima
Nalubega
XI.
Jaliya
Nakanwagi
XII.
Hanifa
Nassaka
XIII.
Mayi
Nakanwagi. (Maama wa Mayi ye yali
omumbejja nga erinnya lye ye Nakimbugwe). Bba wa Mayi yayitibwanga Mutuba.
Abantu bangi batuumye abaana baabwe n’abazzukulu
nga balowooza nti erinnya eryo Nakimbugwe lyabwe. Naye ekituufu erinnya eryo
libbule. Muka Mustafa Kapere y’eyali omumbejja nga ayitibwa Nakimbugwe ye
yazaala Mayi Nakanwagi. Lino erinnya eribbule obubbuzi terifuula muntu kubeera
mumbejja oba mulangira. Muzzukulu wa
Mayi Nakanwagi ye Sheikh Bwanika. Yali akolera mu Bank of Uganda. Oyinza
okumutuukirira n’akunnyonnyola ebisingawo.
Rajab Ntanda yakulira mu maka ga kitaabwe
Nkunnyingi e Kalamba. Emirundi mingi nnyo kitaabwe oyo yabazuukusanga mu
matumbi budde ne bagenda e Kibibi oluusi ne Gombe kitaabwe gye yasuubulanga
pamba. Emirundi mingi baagwikirizanga emisege oluusi n’engo, anti ebitundu
by’ensi eyo byali bikutte ebibira n’ensiko.
Amannya
g’ebibira bino wammanga gakulaga ensi nga bwe yali efaanana:-
Bbebe,
Nkuboye, Mugojja, Nakuzeesinge, Nawandigi, Nsawoyo-etoba, Nabibooge, ne
Kizzikibi.
Ate
ebyalo waliyo Kyerima, Nawango, Wabikookooma, Lwamasaka, Lugali, Bugobango,
Ngo-eribalya n’ebirala.
Rajab
Ntanda Agalamidde ku mutala Ttagga
Hajji Zakaliya Muwonge
Kabaya
Yabeera
nnyo e Katabira okutuusa naye lwe yaddayo e Buddu. Yali musajja musuubuzi wa mmwanyi
era nga mulimi. Yali omu ku bantu abaatwala Nkunnyingi ew’omusawo Paulo Nangoma
e Kalama bwe yali atandise okulwala, era emotoka gye baagenderamu ewa Nangoma
yali yiye. (Nkunnyingi teyatwalibwako mu
lubiri lwa Kabaka Winyi era tatuuzibwangako ku ntebe y’abalangira, nga bannaffe
abamu bwe babijweteka). Agalamidde Nakitokolo.
Hajji Sabiiti Lubega
Naye
yabeerako e Katabira okutuusa lwe yaddayo e Buddu. Yali musajja mugezi nnyo ate
omusuubuzi omututumufu mu kibuga Masaka. Era ekipande ku dduuka ye kyali kisoma
“HAJJI
SABIITI LUBEGA ” Tulakita gye yali avuga okusika Loole eyali
yetisse ebikajjo ye yamutta. Agalamidde Kyabbogo.
Sayida Nayiga
Bwe yakula, n’afumbirwa omusajja eyayitibwanga
Sabika eyabeeranga mu byalo
ebiriranye Busolo e Gomba. Ewa
Sabika , Sayida yazaalayo abaana abalenzi bibiri. (Budala ne Lwasi) no muwala
omu (Madiina). Sayida agalamidde Katabira.
Hajji Miisi Kasozi
yeepaatikako
Erinnya Namukadde, era erya Kasozi
abantu ne balyelabira. Namukadde bwe
yavubuka, yeegulira ekibanja awo ebusukka kubo ku muzikiti gw’e Kibibi omunene
era w’agalamidde.
3.
TANANSI NTANDA BYANGANGA
Mutabani
wa Kawemwe.
Jajjaffe
ono yafuna Erinnya eryo Oluvannyuma lw’okwoleka obuzira bwe ku kyalo awaali
wafudde omuntu. Omulambo nga bamaze okuguzinga mu mbugo balyoke baguganzike mu
ntaana, abantu baagenda okulaba nga omulambo gusituka nga gwesimba muntaana
busimbalaala. Awo abakungubazi bonna nga beesaasabaga bwe badduka ekijjankunene
ky’omulambo. Jjajjaffe Ntanda ye yekka eyaguma n’asigala ku ntaana, omulambo
n’agukwatira wansi mu ntaana, era n’akowoola abantu bajje bamuyambe baguyiweko
ettaka! Banne beesowolayo mpolampola ne basembera ku ntaana, ne bamuyamba
okuguyiwako ettaka. Okuva olwo abantu bonna kwe kumukazaako erinnya Byanganga.
Abaana
ba Byanganga be bano:-
I.
Maneuri
Sentoogo
II.
Joseph
Muwonge
III.
Dolotia
Namatovu
IV.
Mangada
Namatovu
V.
Bena
Nabukeera
VI.
Mawulisia
Nakanwagi
Byanganga agalamidde
Mawulemu ku kijja kya kitaabwe Kawemwe.
4.
YOWANA LULEBA
Mutabani
wa Kawemwe.
Jjajjaffe
ono yazaala Omwana omu yekka. (Tereza
Nakanwagi) agalamidde ku kijja kya kitaabwe.
5.
NDEREYA MATOVU
Mutabani
wa Kawemwe .
Yazaala
abaana bibiri bokka, era be bano:-
I.
Falasiko Nkunnyingi
II.
Steven Wamala.
Agalamidde ku kijja kya
kitaabwe.
6.
SOLOME
Muwala
wa Kawemwe.
Abantu bagezezzaako okumutuuma amannya bangi
nga yafa dda olwebigendererwa byabwe. Naye ffe tumanyi nti jjajjaffe oyo ye
Solome.
Edda
abaana Abawala baafumbirwanga bakyali bato nnyo, bangi nga tebannaba kuweza
myaka 15 egy’obukulu. Babbaabwe baali
bakambwe nnyo ate nga tebabakkiriza kugenda kukyalako mu bakadde baabwe oba
ab’enganda zaabwe. Ky’ova olaba nga Okuviira ddala eyo emabega ku Nkoleera
okutuukira ddala ku Nkunnyingi , abaana Abawala abaazaalibwa mu zzadde lya
Nkoleera ne bazzukulu be mulimu abawala
batono ddala be tumanyi.
(muzzukulu munafe ali eyo yenna nga olinayo
ekiwandiiko kyonna ekikwata ku byafaayo bya bajjajjaffe, Kawemwe n’abalala,
tukusaba otuweeko naffe tukisomeko.)
ESSUULA 4
EKIKA KY’ENGABI
Ekika
ky’Engabi kirimu abantu bangi nnyo mu bitundu by’ensi ezetoolodde Buganda
n’okweyongerayo. Sso ne Busoga, Toro, Nkole, Bwamba, Kiziba ne Congo, Rwanda.
Bonna tebalina muntu omu gwe bagamba nti ye jjajjabwe mwe bava.
Wabula
wano mu Buganda abeddira Engabi bagamba nti jjajjaabwe ye Nsamba, omutaka
ow’Akasolya. Mu kika kye Ngabi wano mu Buganda kirimu amasiga nga buli limu
likulirwa omutaka atwalibwa okuba omwana wa Nsamba 22.
Nsamba
eyasooka yava Bunyoro ne muganda we omubbeere Kimera, anti nnyabwe y Wannyana,
Muwala wa Mugalula ow’Ensenene.
Obutaka
n’amaka ga Nsamba biri Buwanda okumpi ne Buwama mu Mawokota.
Amasiga
gagenda geyongera obungi, era kisaana kitegeerekeke nti Nsamba bwe yava e
Bunyoro, mu Buganda yasangamu ab’engabi bangi mu bitundu ebitali bimu. Ne
mu bizinga bye Ssese ab’engabi yabasangayo . ate abantu baava dda nnyo nga
basenguka okuva mu bitundu by’ensi ebimu ne badda mu birala. Abamu baava Congo,
Rwanda, Burundi, Busoga ne Tanganyika. N’olw’ekyo Nsamba ye bonna abatwala nga
bazzukulu be. Wabula buli omu waddembe okwegaana Nsamba, era awo agenda ne
yeenonyeza ekika ekirala gye yeegazanyiza. Tewali nsonga yonna yandibadde
ereegesa bantu bikya ku songa eno!
Olwa
leero Katikkiro wa Nsamba ye Semaganda Owessiga lya Mulyanga e Ssese. Ate Nkolera Sr. Matovu ye Sentebe
w’Akakiiko akakulaakulanya ekika ky’Engabi, ate mikiise ku kakiiko akasala
emisango mu kika ky’Engabi.
KIKAKAFU
DDALA NKOLERA
Yali
Yeddira Ngabi, oba mulangira?
Kino
ekibuuzo, muzzukulu munange ggwe wennyini tuyambe okiddemu. Wabula sooka
otukakase nga oleeta obujulizi obumatiza nti omusajja n’omukazi b’otwala nti be
bakadde bo (taata wo ne maama wo ) ddala be bbo bennyini!!
Omanyira
kuki era n’okakasa nti omukazi eyakuyonsa ddala ye nnyoko???? Ate omusajja gw’oyita
taata wo okakasa otya nti ddala ye taata wo???. Bombi bayinza okuba nga balina
kye bakukweka ekiyinza n’okukuviiramu obulamu bwo okugootaana.
ESSIGA
LYA NKOLEERA.
Mu
bika by’Abaganda, obukulembeze ku mitendera gyonna butandikira ku nju oba
nnyumba ya buli muntu omusajja akuze nga azadde abaana. Baganda b’omusajja oyo
na bo buli omu abeera n’enju eyiye. Taata w’abasajja bano ye w’olujja.
Jjajjaabwe ye w’olunyiriri. Abakulu b’ennyiriri be bakola Omutuba. Ate Emituba
gye gikola Essiga.
Essiga
lyaffe erya Nkolera lyatongozebwa Omutaka Nsamba mu 1956.
Essiga
liyinza okubeeramu Emituba mingi nnyo, sso nga eryaffe erya Nkoleera tulina Emituba
6 gyokka, era gye gino:-
1.
Naddangira- agukulira
ye Hajji Naddangira
2.
Kyajja
- gukulirwa Ahmed Bukenya
Ssalongo
3.
Bwanswa - gukulirwa
Sebyala
4.
Wamberi - gukulirwa
Ssalongo Teefe
5.
Sabataya - gukulirwa
Seguya Wamala
6.
Muwambiro
- gukulirwa Isaac Yiga
Mu
1956 Nsamba, Omukulu w’Ekika ky’Engabi lwe yatongoza Essiga lyaffe. Layidi
Bukedde ye Nkolera eyasooka, yafa 1960.
Emituba
egimu girimu abazzukulu bangi nnyo, sso nga emirala girimu batono.Emituba egyo
egirimu abazzukulu abangi ennyo gisobola okwekutulamu ne givaamu Emituba ebiri
oba esatu, olwo buli gumu ne gubeera nga gutuuka butereevu ew’omukulu w’Essiga.
Omukulu
w’omutuba ayinza okulondebwa akulembere bazzukulu banne ab’Ennyiriri, n’Empya,
n’Enju okusinziira ku bisaanyizo bye ne bwabeera nga tasikiranga muntu yenna.
Ennyiriri
ezikola Omutuba gwa Kyajja ze zino:-
1.
Nkunnyingi
2.
Miisi
Mukasa
3.
Kikato
4.
Mustafa
Kapere
5.
Byanganga
6.
Luleba
7.
Ndereya
Matovu
Mu
ngeri y’emu, tukiddinganye emirundi nti ebyafaayo bya bajjajjaffe abaaliwo
emyaka 200 n’okweyongerayo emabega tetubirinaako buwandiike bukakafu.
Jajjaffe
Nkunnyingi ye yasikira Kawemwe. Era wano we tutandikira okulombojja ebyafaayo
bye n’ezzadde lye.
ESSUULA 5
EBYAFAAYO BY’OMUTAKA
NKUNNYINGI
Amannya
ga jjajjaffe ge yeetuuma ge gano:-
1.
Nkunnyingi
2.
Masudi
____ olwo yali asiramuse
3.
Muwonge
____lya Ngabi
4.
Bwana
5. Ntambaazi
ya nnyomo
erinnya Omuti nga yeetisse
6.
Hajji
Mukulu
Tetumanyi
taata we Kawemwe Linnya lye yamutuuma.
Mu
kiraamo kye, kye yakola mu 18/2/1962 agamba nti ye Hajji Masudi Nkunnyingi
Muwonge. Era agamba nti musajja muganda nga Yeddira Ngabi. Kitaawe ye Kawemwe ,
jjajjaawe ye Nkoleera era mu ssiga lya Nkoleera mwasibuka mu lunyiriri lwa
Kubooza. Joseph Wamala, Asumaani Mukasa Kaddunabbi, Bumbakari Matovu, Eriazali
Sserwanga Wamala ne Zakaliya Muwonge be bajulizi abaaliwo era nga be bakuza ba
baana be. Nkoleera n’omutaka Nsamba
yabawaako kopi. Yakuutira abaana be nti tewabaawo kye bakyusa mu kiraamo kye.
Ow’essiga
Nkoleera n’omutaka Nsamba buli omu yamuwa shs 50/=. Era munywanyi we
Kitwe-kya-mpanga yamuwa Kooti. Kopi ze
kiraamo kino weziri osobola okuzeesomera.
Abaana
n’abazzukulu bonna , jjajjaffe Nkunnyingi yatukuutira nti tewabangawo ekintu
kyonna kye tukyuusa mu kiraamo kye. N’olw’ekyo, okuggyako nga wazuusewo
ekiraamo ekirara kye yakola wakati w’omwaka 18/2/1962 ne we yafiira mu 1966,
tewali kkubo ddala lye tuyinza kukwata ku nsibuko yaffe. Giweze emyaka 50
malambirira okuva lwe yakola ekiraamo ekyo. Tewali kiraamo kirala kyali
kizuulidwa.
N’olw’ekyo,
omuntu yenna asambajja ekiraamo kino, ye n’apangawo ebigambo ebibye ebikwata ku
nsibuko ya jajjaffe, ddembe lye, naye akimanye nti ayawukanye ku mugendo.
Essiga
lyaffe erya Nkoleera lyatongozebwa Omutaka Nsamba Owakasolya k’ekika ky’Engabi
mu 195 6.
Layidi
Bukedde ye yatongozebwa okubeera omukulu w’Essiga eryo. Ate muto we Hajji
Masudi Nkunnyingi n’atongozebwa okubeera omukulu w’Olunyiriri n’Omutuba gwa
Kubooza. Nkunnyingi yakulembera Omutuba gwa Kubooza okutuusa lwe yafa mu 1966.
Omutuba
gwa Kubooza gwabbulwamu ogwa Kyajja mu 1978.
Nkunnyingi
akugambye nti asibuka mu lunyiriri lwa Kubooza. Kimanyiddwa nti Kubooza ye
yasikira Sabataya , Mutabani wa Nkoleera . kati munnaffe ggwe oyagala ki?
Nkunnyingi
ne baganda be baali basajja bakambwe nnyo.
Abaana baabwe ne bakazi baabwe tebaalina mukisa gwonna kubabuuza buzaale
bwabwe okuggyako nga oli ayoya miggo.
Ne
Kawemwe yali musajja mukambwe . yakuba
mukazi we Nassaka eyali azaala Nkunnyingi
emiggo , era n’azaayira ddala. Ate n’erinnya lye “Kawemwe” likulaga ki
kye yali. Bazzukulu b’omukazi oyo bagamba nti misege gye
gyamulya!
ABAKYALA
BA NKUNNYINGI.
1. Asiya
Nakimera.
Yali Muwala wa Kiddu
eyali omwami wa Kamuswaaga e Kooki ye muka Nkunnyingi omukulu. Agalamidde
Katabira.
2. Ayisa
Nabayego.
Muwala wa Nabwana e
Najjanankumbi mu Gombolola ye Ngando. Maama wa Nabayego yayitibwanga Muyinza
Nabisere. Abantu bangi batuuma Erinnya
lino, naye nga tebamanyi nti ssi lya kika kyaffe Wabula libbule. Agalamidde
Wamala.
3. Hajati
Fatuma Nannyanzi.
Muwala wa Mutimba eyali
owa Gombolola ya Sabagabo e Kibibi. Yali mukazi
mugezi nnyo ate nga wa kisa eri abaana n’abazzukulu ba bba bonna. Ye
mukazi eyasookera ddala okwegulira motoka mu Butambala. Mutabani
we omukulu, Hajji Abdu Bukenya yatandika okweyita omulangira, omubiito,
omunyoro mu 1981, era n’aleeta ebigambo n’okuwalaggana ne baganda be bakulu be,
bingi
Kyokka Nyina bino
byonna yabigaana N’ewankubadda nga ebiseera ebyo yali mulwadde wa lukonvuba,
tava ku ndiri. Agalamidde mu Kitimba.
4. Amina
Nassejje
Muwala wa Koloti.
5. Kalijja
Muwala wa Dawuda
Basenamulweelule. Eyabeeranga e mitala mu Lubugo. Agalamidde Katabira.
6. Safina
Muwala wa Yusuf Lwanga e Buyenga
7. Fatuma
Muwala wa Semu mu
Kibanga. Jjajjaffe ono ye yasembayo okufa nga banne bonna baafa dda. Agalamidde
ku kijja kya bba e Katabira.
Nkunnyingi yava Buddu ne baganda be
era n’asenga ku mutala Kalamba, era abaana be abakulu gye yabazaalira. Yafiirwa
abaana bangi nga bakyali bato e Kalamba. Yeegulira ettaka ku mutala Katabira mu
1927 era na’senguka n’abaana be bonna. Abantu be baalima emmere nnyingi nnyo n’Ebibala, era ne balima ne
mwanyi ne pamba.
Mu 1947
Nkunnyingi, yalamaga olw’eMakka ne basajja banne 6 abaava e Butambala.
Baamalayo emyezi 6 anti baayitira Sudan.
Ensi Sudan nene nnyo . mulimu
n’eddungu ate entambula mu bisera ebyo yali nzibu nnyo, Wabula abantu b’omu nsi
eyo tebaali batemu nga kati bwe bali.
Bwe yakomawo okuva Emakka, waayitawo
ebbanga ttono n’agenda akyalako ewa Nsamba e Buwanda. Mukazi we Kalijja ye
yamuwerekera.
Nkunnyingi yalina omuzikiti gwe awo
mu lujja mwe yasaaliranga swala zonna, era nga ne mu bisera bya Ramathan
omuzikiti gwe gusaaza taraweehi. Omuwalimu we mu muzikiti ogwo emyaka gyonna
yayitibwanga Lubadde.
Yali musajja
mwambazi wa ngoye nungi, amakanzu aga laasi, ne liili, empeta, ekooti,
basikooti, engatto, entalabuusi, empale ezaali mutema__ nyimpi sinnyimpi ,
mpanvu simpanvu. Awaka yatambuliranga ku mikalabanda.
Mu ddiiro lye eddene yalinamu
entebe moolisi mwe yatuulanga. Ate olw’eggulo yatuulanga awo wa bweeru mu
bisiikirize bya Mangada n’emmwanyi mu ntebe ye eyo lugalaamirizo “mwami akooye”.
Emmwanyi ze eziri okumpi ku lujja
zaabalanga nnyo, anti omuti ogumu yagulekangako amatabi agasukka ekkumi kyokka
nga eno wansi basuddeyo obusa bw’Ente.
Yalina Ente ze nnyingi abalaalo ze
baalundira nga eyo ku lusozi waggulu. Ku
lunaku Olw’okutaano yagenda nga Ekibibi n’asaala esswala ya Juma.
E Bunyeenye waaliyo Abajoona (ababumbi) b’ensuwa,
ensumbi, amatogero, entamu, obubindo n’ebibya era abantu gye baabigulanga anti
nga bye bakozesa mu maka gaabwe.
Makulu Kalijja
ne Makulu Fatuma baasiikanga Emmwanyi enkalu ze baggyeko akakuta.
Baazisiikiranga mu ntamu okutuusa lwe zaawunyanga akawoowo akalungi ennyo.
Bwe
baazisekulanga, olwo ne bakola Kaawa.
Abantu abaalwalanga
omutwe n’omusujja Makulu Kalijja oba Makulu
Fatuma yabamwanga ebiwugiro mu mutwe nga akozesa akamweno , yasalangawo
emisale era n’ateekawo eddagala. Yassangawo ekiwuubiiro, olwo n’anuna okutuusa
omusaayi ogulimu obulwadde lwe gwafulumanga!!
Okutuusiza ddala
nga Uganda emaze okwefuga mu 1962, mu Butambala temwalimu ddwaliro. Abasawo
ab’ekinnansi be baali bajjanjaba abalwadde, wewaawo , e Mpigi waaliyo
eddwaliro, naye okutuusayo omulwadde kyali nga kizibu nnyo ate n’abasawo batono
n’obujjanjabi nga butono. Abantu bangi
omuli abasajja n’abakazi baali bagumba.
Abantu baali
bakyafu ekiyitiridde . anti latuliini baasimanga za fuuti munaana (8) zokka,
oluusi n’obutaziweza. Abaana abato n’abantu abakulu mu maka agasinga obungi
baakyamanga mu nsiko okweteewuluza. Wamma ggwe ensowera ne zeekola ekigenyi!!.
Ensowera ezisukka ebikumi ne bikumi zaazengereranga mu migongo n’emitwe
gy’abantu abatambuze n’abalimi n’obwana
obuto nga tezibutaliza. Era n’abo abaaberanga bavuga obugaali baagendanga na zo
mu mabega. Ensowera zaagwanga ku maaso ne nnyindo ne ku mabwa.
Mu
malya g’eby’emisana , ensowera zajjanga ne ziwemberera omulyango ate nga ne mu
mmere ne chai zigwamu! Ee wamma ggwe
obulamu bwali buzibu ddala.
Emmese zaali nnyingi nnyo mu mayumba
g’abantu , mu nnimiro ne mu nsiko. Era zaalyanga emmere eya buli kika ___
lumonde, muwogo, amawolu, ebinyeebwa, kasooli, ebikunta n’ebigere bya baana, n’engoye n’ebikunta.
Emmese zaakeketanga engalo n’ebigere by’abaana abato nga beebasse.
Envunza, ebiku, ensekere, enkukunyi,
ennyengere n’ebimmonde byatigomyanga nnyo abantu. Ensanafu, enzige, enkuyege, kayovu,
ebisaanyi, kalalankoma, amavuuvumira, ennumba, ensiri n’ebirala bingi nnyo byayonoonanga nnyo
emmere n’amayumba g’abantu. Mu mbeera bw’etyo , obulamu bwali buzibu nnyo. Era
olwa leero ky’ova olaba nga tewali nnyumba gy’osanga mu Butambala ewezezza
emyaka ekikumi___ yadde enkaaga okuggyako
ezo entono ennyo ezaazimbibwa n’amatofaali n’amabaati.
Abakazi n’abawala abasunye amabeere
tebaalyanga nsenene na nkoko. Era n’endiga nayo tebaagiryanga. Abakazi abalina
embuto tebaalyanga nva zitekeddwamu munnyo.
ABAANA BA NKUNNYINGI
ABALENZI.
1. Hajji
Sabane Matovu
Yalina emyaka 53 mu
1962 kitaabwe we yakolera ekiraamo kye. Ye yali omusika wa kitaabwe, era
ow’omutuba gwa Kyajja. Omutuba guno gwe gwadda mu kifo ky,ogwo kitaawe gwe yali
akulembera ogwa Kubooza.
Yagenda e Makka mu 1953
ate n’addayo mu 1997.
Yali mulimi wa pamba
n’emmwanyi, era nga akolera ne mu maduuka g’abayindi e Kibibi . Oluvannyuma
yeekolera edduuka eyiye, kyokka nga ate asuubula emmwanyi ne pamba e Kibibi.
Yayagalanga nnyo eddiini ye.
Baganda be ne bannyina
bonna mu makaage mwe baaberanga okutuusa lwe baakulanga ne batandika
okwetakulira. Bannyina abaanobanga mu makaage mwe baaberanga.
Ye munna _ Butambala
eyasooka okuweerera Mutabani we n’amutuusa mu university e Makerere.
Enkiiko zonna kitaabwe
ze yagendangamu ezikwata ku kika yazetabangamu. Era ne mu 1956, omutaka Nsamba
lwe yatongoza essiga lya Nkolera , Hajji Sabane y’omu ku bantu abaakola ennyo
okutuuka ku kino.
Hijja y’omwaka 1997 yalimu
akabenje k’omuliro e Munna ne Arafa. Hajji Sabane yawonera watono nnyo
okwokebwa omuliro, anti abantu baali bangi nnyo. Sheikh Jalaludiini ye
yamusitula okuva awaali omuliro n’amu kasuka ebweru w’olukomera!!!
Kitaabwe Nkunnyingi yafa mu 1966, era olumbe lwe ne balwabya mu
1967. Hajji Sabane ye yasika. Jjukira
nti Nkunnyingi Okuviira ddala oluberyeberye nga essiga lya Nkolera
litongozeddwa omutaka Nsamba mu 1956, yali akulembera olunyiriri n’omutuba
gwa Kubooza. Nkunnyingi teyakulemberako
mutuba gwa Kyajja. Era Jjukira nti Nkunnyingi yakkaatiriza mu kiraamo kye nti
akuutira abaana be bonna tewabangawo ekintu kyonna kye bakyusa mu kiraamo kye.
Kya nnaku okulaba nga ate Mutabani we yennyini ye yasooka okukikyuusa!!!
Hajji Sabane yafa
nga 9/5/2009. Mu kwabya olumbe lwe nga
21/6/2009 olwaleeta namuungi w’omuntu, omutaka ow’akasolya Nsamba yakiikiirirwa
owessiga lya Kasiita, owessiga Nkoleera , Ab’emituba Naddangira, Muwambiro,
Wamberi, Bwanswa, Sabataya ne Katikkiro w’essiga bonna baaliwo. Owessaza
Katambala Hajji Twaha Kibalizi Lwanyaaga, Sheikh Obeid Kamulegeya, Sheikh
Muzaata Batte bonna baaliwo.
Mutabani we Hajji Sulaiman
Seguya ye yamusikira. Ate Hajji Omar
Ntanda n’asikira Nkunnyingi omulundi ogw’okubiri. Mu bantu enkuyanja abeesowolayo okusumikira n’okulanya nga
babuulirira abasika bombi, Mwe mwali Asadu
Bahima Bamweyana Kiriggwajjo, ono nga ye mukulembeze w’abeeyita
ababiito. Mu kulanya kwe, yagamba nti ye, asibukira ddala mu Ssekabaka
kintu!!!!!!
Tewali muntu yenna
yamugaana kwogera bye yayagala okutuusa lwe yeemala eggoga. Wabula kisaana
kitegeerekeke era kijjukirwe nti
olukiiko lw’essiga lya Nkolera lwasalawo
dda nti “omuntu yenna agamba nti
mulangira oba wa kika kirala, ffe tetujjanga kukola mikolo gya kumwabiza lumbe era naffe tetujjanga
kumusuubira kukola gyaffe ”
Kya nnaku nti omusika
wa Hajji Sabane (Hajji Suleiman Seguya) yamala ebbanga ttono n’alwala obulwadde
bw’omutima n’ensigo era n’afa nga 17/12/2010. Hajji Seguya yasikirwa Mutabani
we Jafar Matovu ate Muhammad Kamoga n’asumikibwa ekifundikwa kya Hajji Sabane.
2. Hajji
Omar Ntanda.
Yalina emyaka 51 mu
1962. Ye mukulu w’olunyiriri lwa Nkunnyingi era ye musika wa Nkunnyingi
owokubiri.
Ye musajja eyasookera
ddala mu Butambala okusoma n’afuna ebbaluwa y’obusomesa okuva mu tendekero erya Makerere Normal School nga tennaba kufuulibwa
Makerere University. Yasomako mu kibiina kimu ne Professor Yusuf lule eyaliko President
wa Uganda.
Yasomesa mu masomero
mangi mu Butambala era nga ajjanjaba endwadde n’eddagala ezzungu. Eta nga
erisinga yalyetabulira., nga akuba n’empiso.
Yanyumizanga nnyo
abaana be bonna abaakulira mu maka ge e Wamala (nga n’omuwandiisi w’ekitabo
kino mwali) engero nnyingi nnyo ye kennyini ze yayiyanga n’ezo ze yamalanga
okusoma mu luzungu ate ye n’azivvuunula. Mu ezo mwe muli olugero lwa “Kibaate
Kiwuka Lulaba Mawano” luno lufaananamu n’olugero lwa “the return of King Odyssius” olwawandikibwa edda ennyo emyaka kumpi 3000
egiyiseewo omusajja eyayitibwanga Home Omuyonaani..
Wabula teyasobola
kutuwandiikira ngero zino abato n’abakulu zandibanyumidde nnyo ku mulembe guno.
Hajji Ntanda musajja
mugezi nnyo, amanyi Oluswayiri, olungereza n’oluwalabu, era Quran agikuba
budinda. Yaliko Sabawandiisi wa African Muslim Community Bukoto/ Natete
ekibiina ekyali kikulirwa Sheikh Zaidi Mugenyi asooka. Yaliko sentebe wa L.C l we kyalo kye Wamala okumala ebbanga ddene
ddala.
Y’omu ku baatandika
agamu ku masomero ag’amaanyi mu Butambala nga Kitagobwa sec. school.
Yatutumuka nnyo mu
bitundu bye Butambala n’ebitundu ebyetoloddewo, ol’wobukugu bwe yali alina mu
kujjanjaba kabootongo n’endwadde endala nga akozesa eddagala ezzungu lye
yetabulidde.
Hajji Ntanda ye musajja
ayogerwako ebintu eby’enjawulo okusinziira ku buli muntu amumanyi.
Hajji Ntanda amanyi
abaana n’abazzukulu bonna abava mu jjajjaffe Kawemwe ne baganda ba Kawemwe ab’Emituba emirala bonna. Abantu bangi
abakulidde mu makaage okuviira ddala nga
ky’ajje atandike okukola.
Y’omu ku baatwala
kitaabwe Nkunnyingi e Kalama ew’omusawo Paulo
Nangoma bwe yali omulwadde. Era “mpakanya omuntu yenna agamba mbu Nkunnyingi
twaamutwala Kibulala ewa Winyi, mbu ne bamutuuza mu ntebe y’abalangira.”
Hajji Ntanda bw’agamba.
Omuntu eyesigamya
ensonga z’obulangira bwe ku lugendo olwo mbu Nkunnyingi yatuuzibwa ku ntebbe
y’abalangira amanye nti mulimba.
Buli
muntu yenna anoonya amazima n’okumanya ebyafaayo bya Kawemwe yandibadde
yamutuukirira dda. kubanga nakati mu 2013 akyaliwo. Ate nga ategeera bulungi.
3. Hajji
Abdu Bukenya Ssalongo.
Yalina emyaka 40 mu
1962 okusinziira ku kiraamo kya kitaabwe. Obulamu bwe bwonna abadde abeera Katabira,
era bwe yafa 1/11/2005 yaziikibwa awo okuliraanira ddala kitaabwe. Y’omu ku bantu ba Nkunnyingi abeetabanga mu
nkiiko ezaatutuusa ewa Nsamba n’okutongozebwa kwessiga lyaffe erya Nkolera. Era
yaliko omwami w’omuluka mu Gombolola ye Kibibi
okumala ebbanga ddene
Yagenda
e Makka mu 1955, (sso ssi mu myaka gy’enkaaga nga mutabani we Asadu bw’agamba) .
Omulimu gwe yakolanga gwa kusala mbaawo ne bato be mu bibira ebyali
bikutte mu Gombolola ya Ssabagabo e Kibibi.
Tasomangako
mu Kabasanda Junior nga Asadu eyeyita omulangira bw’agamba kubanga eddaala lya Junoir omugenzi
Sheikh Kasimu Mulumba ye yalireeta mu 1959. Awo Ssalongo yalina emyaka 37. Olwo
nga yakula dda, awasizza, era nga alina
n’abaana bangi.
Yalina erinnya Bukenya nga lya Ngabi n’abaana be bonna be yasooka okuzaala okuva
mu 1953 okutuukira ddala eyo mu bisera bya Amin Dada yabatuuma mannya ga Ngabi.
Era abamu ku baana abo be bano:-
1. Omugenzi mayimuna Namatovu
(Omuwandiisi we kitabo kino ye yajjanjaba nnyina wa Mayi e Nsambya nga azaaliddwa)
2. Mukasa Yiga
3. Badiru Kasozi
4. Zamu Nabukeera
Ssalongo yatandika
okweyita omulangira mu 1981 nga awezezza emyaka 49, oluvannyuma lw’okwabya
olumbe lw’owessiga Nkolera Sowed Wamala e Kalamba. Anti waaliwo ebyayogerwa bakadde baffe abamu
Layidi Bukedde b’azaala ebisongovu ebitalina nnyo mugaso, era ne batiisatiisa
n’okutabangula Essiga lyonna! Kitalo kubanga kino kyatuukirira. Abdu yagenda
n’abo abeyita abalangira.
Administrator General/
Public Trustee,Mr.Joseph Kibande yatuuza olukiiko Ekatabira 14/6/2009 nga
ekigendererwa kwe kugonjoola ensonga zonna ezivaako obutakkanya mu zzadde lya
Nkunnyiingi
Mu bantu abaali mu
lukiiko omwo mwalimu ab’enju ya Ssalongo Abudu Bamweyana Bukenya, nga bakulirwa
Asadu “Bahima ”Bamweyana, Hajji Omar Ntanda nga ye mukulu w’olunyiriri lwa
Nkunnyiingi, owomutuba gwa Kyajja Ahmed Bukenya, ba member ba LCI eye Katabira,
omuwandiisi w’ekitabo kino, n’abalala bangi.
Omukulu Kibande
yakukunulayo ekiwandiiko n’asaba Hajji Ntanda akisomere abantu bonna
bakiwulire.Yasooka n’amubuuza oba ekiwandiiko ekyo yali akimanyi .Hajji Ntanda
kwe kumuddamu nti yali akimanyi bulungi nnyo kubanga kye kiraamo kya kitaabwe
omugenzi Hajji Masuudi Nkunnyiingi Muwonge . Hajji Ntanda yakisoma era nga
bwakkatiriza ensonga enkulu ezikirimu naddala obuzaale bwa kitaabwe Nkunnyingi
, engabanya y’e Ttaka lye, abajulizi era nga beebakuza babaana be, n’ensonga
kitaabwe gye yabakuutira nti tewabangawo ekintu kyonna kye bakyuusa mu kiraamo
kye.
Omukulu Kibande
byamusobera, olwo Asadu n’aleeta olukalala lw’ebintu bye yagamba mbu Seguya
yabinyaga, yabibba okuva ku Nnyumba y’omugenzi, era bye bino:-
1)
Amabati
120 (28gauge)
2)
Enzigi
7
3)
Amadirisa 5
4)
Bbulliti
350
Muzzukulu
munnange asoma ekitabo kino teweewunya Asadu engeri gy’agamba mbu enju
eyazimbibwa mu 1927 yaliko amabaati 120 ne Bbuliti 350!
Ssebo,
enju eyo yali yenkana n’e ssomero! Kitalo!
Kino
kikulaga obukyayi ab’enju ya Ssalongo bwe baali basiikuula n’e birala bingi
nnyo.
Kibande
talina nsonga nkulu yonna gye yasalawo, anti abantu baali basuubira nti agenda kusalawo
ku ngeri Nkunnyingi gye yagabamu ettaka lye mu kiraamo kye, era n’obuzaalebwe
okusinga Nkunnyingi yennyini nanyini bwo!!
N’olw’ekyo omuntu yenna awakanya
ebigambo bya hajji Ntanda ebikwata ku kiraamo kya Nkunnyingi ol’wokwagala
okuwuwuttanya ettaka lye oba okweyita omulangira akimanye nti yeerimba yekka.
Ssalongo
yabulwayo muganda we n’omu mu bazzukulu ba Kawemwe amuwagira. Buli omu yamwegaana okutuusa lwe
yafa nga Talina gw’amatizza ku by’obulangira, kubanga yali yeenonyeza bibye na kwawulayawula
mu kika.
Kyannaku
nnyo!!!!,
“nti batabanibe Asadu Bamweyana ne Serugga
bagenda bawandiika obutabotabo obujjuddemu emivuyo, obulimba n’obutamanya era
bagenda babusaasanya mu bazzukulu ba Kawemwe e Buddu n’awalala nga bagezaako
okumatiza abatamanyi mbu balangira.”
Wabula mu bintu byonna bye
bawandiika tebalina bujulizi bwe balaga ku nsonga zaabwe.
Kibi nnyo nti bagenda bavuma,
okuweebuula n’okuyisaamu amaaso mu bakulu baabwe ne mu lujjudde lw’abanta mu
ngeri y’emu nga kitaabwe bwe yakolanga.
(Kyewunyisa
Nkunnyingi ataali mulangira, mu baanabe abasukka 18, okuzaalamu omulangira omu
yekka! )
Ssalongo
Abdu Bukenya Bamweyana ye yali mutabani wa Nkunnyingi mu bukulu owokusatu, anti
mu 1962 yalina emyaka 40 sso nga Hajji Ntanda yalina emyaka 51 ate Hajji Sabane
yalina 53.
Ssalongo
yalina emize egitasanyusa emibi mingi nnyo Okuviira ddala eyo nga ky’ajje
avubuke mu 1940’s, Okutuusiza ddala nga afudde (obujulizi ku bino, osobola
okubufuna okuva mu bataka be Kabibi) . Yavumanga bakulu be okusinga Hajji
Sabane, Hajji Ntanda ne Eriazali Sserwanga Wamala ne mu muzikiti e Kibibi ne mu
Katale nga akozesa ebigambo ebitayisibwa mu kamwa ka muntu- mulamu. Kitalo!
4. Haruna
Kiwanuka.
Yalina emyaka 37 mu
1962. Yali musajja wa kisa nnyo ate nga anyumya nnyo ebintu ebirina
amakulu. Hajji Sabane yamuwa Ekibanja e
Ssenene era eyo gye yawasiza n’azaala n’abaana be. Yali muwalimu ku kyalo
Ssenene okumala ebbanga gwanvu. Yafa mu biseera
by’entalo z’abayeekera mu 1984 era gye yaziikibwa.
5. Hajji
Hussein Masengere.
Yalina emyaka 36 mu
1962. Yali musajja mujagujagu nnyo. Ye yasooka okuleeta empapula z’amawulire e
Katabira (Uganda Posta, Uganda Eyogera ne Ssekanyolya.)
Yasengukira e Busolo
era n’alimayo ebikajjo bye yatwalanga n’e Kampala n’abitundayo. Yeegulira plot e
Katwe era ne yeezimbira n’amayumba g’abapangisa e Katwe.
Yasendebwasendebwa
Ssalongo Abdu nti mulangira , naye bwe yamala okufa abaana be abamu kino
baakigaana era ne bawandiikira omusika wa Nkunnyingi Hajji Sabane Matovu y’aba ayabya olumbe lwe
nga agoberera enkola y’essiga lya Nkolera.
6. Jabera
Wamala.
Yalina emyaka 34 mu
1962. Yakulira Katabira mu maka ga kitaawe we yavanga nagenda asoma Ekibibi
UMEA. Obulamu bwe bwonna yabeeranga Katabira , we yawasiza n’azaala n’abaana be
okutuusa lwe yafa mu 1995. Buli mukolo gwonna naddala ogwokufiiwa n’ennyimbe
ezaakolebwanga e Katabila yazeetabangamu era nga akola ekye tagisa gisobole
okutambula obulungi.
Yayagalanga nnyo abaana
ba bakulu be (nga n’omuwandiisi
w’ekitabo kino mwali). Yagaanira ddala eby’obulangira okutuusa lwe yafa. Wabula
bwe yamala okufa, abaana be abamu ne beetuuma amannya ag’abalangira. Kyokka bo tebavuma muntu yenna , era tebalina
gwe bawakankulako ntalo za balangira. Bonna bantu balamu nnyo.
7. Musa
Yiga.
Yalina emyaka 31 mu
1962. Yakulira Katabira era yasomerako e Kibibi UMEA. Omulimu gwe gwali kusala
Mbaawo. Yasengukira mu bizinga by’e Bunjakko, Katebo n’awalala. Yagenda
asengukira mu bitundu by’e Mawokota emyaka egisukka 40!! Kitalo!, okutuusa lwe
yakomawo ku butaka e Katabira mu January 2011.
Yatunyumiza nti bwe
yali asenguka eyo mu myaka gy’enkaaga, e Katabira yalekawo entaana 3 zokka___
eya kitaabwe Nkunnyingi , eya nnyina Kalijja n’eya Asiya!! Kyamwewunyisa nnyo
okulaba nga ekijja kya kitaabwe kiziikiddwako abantu enkuyanja bwe batyo? Oba
Kiki bambi ekyamutawanyanga? Mu December wa 2012, Musa e Katabira
yasengukayo!kati oba abeera ludda wa?
Musa yiga yali omu ku
bantu abaatwala kitaabwe nga mulwadde e Kalama ew’omusawo Paulo Nangoma.
Asekerera abo abagamba mbu taata waabwe yatuuzibwa mu ntebe y’abalangira e
Kibulala ewa Winyi.
8. Abdallahamed
Muwonge.
Yalina emyaka 30 mu
1962. Obulamu bwe bwonna abadde abeera Katabira. Wabula ye tayagala kulaga
ludda. Amannya gonna g’atuuma abaana be ne bazzukulu be ga ngero oba mabbule
era agamu gegano:- Buyego, Kapere ,
Kabendera, Bukuliisa , Nabaweesi, Biddawo,
Nabisubi, sKyabaggu.
Buyego linnya lya
kibira omuli omusambwa gwa Kawumpuli.
Kapere, jjajjaffe
Mustafa ye yalyetuuma mu biseera Abatamanyi angamba we baaperukira empisa nga
naye mwali mu bavubuka aboku mulembe gwa Mwanga II
Kabendera lyayogeddwako
dda awalala.
ABAANA
BA NKUNNYINGI ABAWALA
1. Fatuma
Nabukeera.
Yalina emyaka 60 mu
1962. Ye Muwala wa Nkunnyingi omukulu . Bwe yakula yafumbirwa Kawaganya e Mitwetwe.
Yabeerako e Mombasa. Bwe yavaayo yaberera ddala awo e Katabira mu bugubi
obuyitirivu okutuusa Bwe yafa nga wayise ebbanga tono kitaabwe okufa.
Fatuma yali Muwala
mulungi nnyo nga alina akabiri akalungi mu buvubuka bwe. Era abantu kye baava
bamuyita Kabiri. ssi ye Nakabiri! Ku
kabbuli ye baawandiikako mbu ye Nakabiri,
kino kikyamu.
2. Kamida
Namatovu.
Yalina emyaka 46 mu
1962. Yabeerako ewa jjajjaabwe Kawemwe nga tannafumbirwa. Wabula Kya nnaku nti
tewali kintu kyonna kye yajjukira kutubuulira kye yalaba e Kingo ewa
jjajjaabwe.
Yafumbirwa muwalimu
Ziwa mu Kitimba. Oluvannyuma n’afumbirwa Kinaalwa Mutabani wa Kyewalabye e Simba. Waafiridde mu 2010 abadde yeyita
mumbejja.
“muzzukulu munaffe asoma bino weebuuze, erinnya Namatovu lya bambejja??”
3. Hajati
Yudaya Nabukenya.
Yalina emyaka 40 mu
1962. Yatwalibwa ewa jjajjaabwe Kawemwe e Kingo nga akyali mwana muto, era bwe yasuna
amabeere n’alyoka avayo. Teyalwawo nga
bamuzzizza e Katabira n’afumbirwa Sirimani Wagaba eya beeranga mu Lugoye, mu
1942. Sirimani yali musajja mukambwe
nnyo, era lumu yakuba Ssengaffe ono oluga ne lumuyuza omukono, era n’enkovu
zikyaliwo !!
Nkunnyingi yasunguwala
nnyo era n’agamba omusajja oyo nti taddayo okukuba omwana we bw’atyo mpozzi nga
ayagala amufumite effumu.
Abaana ba Ssengaffe ono
ne bazzukulu be baamuzimbira ennyumba e Makindye era kati mu 2013 gy’abeera.
Atunyumirizza ebimu ku bigambo by’ajjukira ku Kawemwe emirundi mingi nti
“Kawemwe yalina e Ngoma ye era bwe
yagikubanga , yalayanga nti ‘’Kalikuta ! kalikutanda ne kakusuula mu b’engabi
!!” ayongerako nti “ Kawemwe yali amanyi
okubumba emmindi era sente ze yatundanga mu mindi ze, yaziterekanga mu
nkanga ye.”
Omuntu
yenna awakanya ebigambo bya Ssengaffe ono, wa ddembe lye.
4. Hajati
Afuwa Nassaka.
Yalina emyaka 37 mu
1962. Yakulira Katabira , era eyo gye yava n’afumbirwa Kabajja eyabeeranga mu
Kigatto. Yafumbirwako ewa Swaibu e Kawolongojjo, era oluvannyuma yasengukira e
Natete. Yagenda e Makka. Era bwe yafa yaziikibwa Katabira. Nassaka lye linnya lya nnyina wa Nkunnyingi . abalituuma nga baliyita
ery’abalangira oba abambejja bakikola mu bukyamu.
5. Asa
Nalubega.
Yalina emyaka 35 mu 1962.
Yeyita mumbejja era abeera Katabira. Yali afumbiddwa Kamyuka.
6. Bitamisi
Nabatanda.
Yalina emyaka 35 mu
1962. Ono ye muzzukulu wa Kawemwe ye kennyini gwe yatuuma erinnya lya nnyina, Mbyogerambitya. Yafumbirwa Sumani e
Bugoye. Eyo gye yava n’agenda abeera mu baganda be e Buddu. Era bwe yafa mu March 2008 gye
yaziikibwa e Kyabbogo.
7. Hajati
Rehma Nabawanuka Namuyomba.
Yalina emyaka 30 mu
1962. Amaze emyaka mingi nnyo nga abeera mu Kitimba. Teyetaba mu ndoliito za
balangira. Yagenda e Makka mu 2010.Ye yasikira Nyense Nabukeera muwala wa
Bugeza. Yafumbirwa Kasujja mu Kitimba.
8. Hajati
Jaliya Nakimbugwe Nakanwagi.
Yalina emyaka 29 mu
1962. Yakulira Katabira . Yafumbirwa Hajji Twaibu Lwanga mu 1952.
Hajati Jaliya yalina
empisa nungi nnyo ezitasangikasangika mu baganda be. Yayagala nnyo abaana
n’abazzukulu ba baganda be.
Era y’omu ku bakuza
b’abaana ba bannyina Hajji Hussein Masengere
ne Hajji Sabane Matovu. Yawulirizanga ensonga era n’akuwa amagezi amalungi bwe
wabanga omwebuzizzaako.
Hajati Jaliya ne bba
Twaibu Lwanga bajjanjaba nnyo Hajji Sabane okutuusa lwe yabafiira mu ngalo mu
maka gaabwe mu Lugoye.
“Mungu abongere emikisa!!”
Kya nnaku nti Ssengaffe
ono yali ava mu taxi, olwo asale oluguudo lw’e Entebbe e Namasuba , emotoka
n’emutomera era naafirawo nga ne bba eyali atudde obusukka kkubo alaba!
Yaziikibwa mu Lugoye ewa bba. Ate ne bba olumbe olwamutta amangu lwava ku kabenje
ka Pikipiki abaana gye baali bamugulidde awo mu makaage mu Lugoye, nga
wakayitawo emyezi mibale.
“Kitalo nnyo!!” Emyoyo gyabwe Allah agiramuzise kisa!
9. Hajati
Zamu Namatovu.
Yalina emyaka 24 mu
1962. Yakulira mu Kitimba. Yabeera nnyo e Natete nga musuubuzi wa matooke era
n’afuna ne Sente n’agenda e Makka. Yagendanga ne Kooki era yagambanga nti
abantu bajajjaffe Asiya eyava e Kooki yali amanyi ebyalo gye baali.
Hajati Zamu Namatovu ye yasinga okujjanjaba jjajjaffe Hajati
Nannyanzi e Natete eyali omulwadde w’olukonvuba okumala emyaka emingi.
Yafumbirwa Haji Kiwalabye mutabani wa Sebuliba.
Yalwala obulwadde bwa
Sukaali era ne bamutemako ekigere. Okwo kwe kwava olumbe olwamutta. Yaziikibwa
Katabira mu 2007.
10.
Janati Nakanwagi.
Yalina emyaka 18 mu 1962.ye
muggalanda wa kitaabwe Nkunnyingi. Yabeeranga Katabira; oluvannyuma n’afumbirwa
eyo e Buddu era gy’abeera . Yagaanira ddala omuntu yenna okumuyita omumbejja.
ESSUULA 6
EMBEERA Y’ABANTU MU
BUTAMBALA 1940-1962.
Abaana
n’abazzukulu mu maka ga Nkunnyingi baalina eby’okukola bingi . Baazannyanga
emizannyo googolo, okukuba enkuyo, okubonga enje, semufu,
kibugga-tonkutula-kutula, katakulira-muliro, okubuuka amacco, olwesuubo,
okuvuga ebigaali, okubuuka.
Abalenzi
baateganga enkwale n’enkofu n’amayiba. Tewali muvubuka yenna yali amanyi ku
zannya mipiira oba okukwata ekigwo Ggumbya e Katabira. Waaliwo abaali bamanyi
okukuba amadinda ne Sekitulege.
Enjala
yateranga nnyo okugwa mu Butambala ate nga Nkunnyingi yalina abantu bangi nnyo
mu maka ge. Wewaawo yalina ente nnyingi era nga abantu be banywa ku tuta.
Abavubuka baagendanga eyo ku lusozi ne mu kibira ne basima Kaama, ne banoga
enkenene, empafu, empirivuma, amatugunda, amatungulu n’ensaali.
Oluusi
baagendanga ku mugga ne bavuba ensonzi. Era baawakulanga omubisi gw’enjuki ne
basima n’ebiswa ne baggyamu kadoma. Anti omubisi gw’enjuki ne kadoma guwooma
nnyo!
Awaka
waaliwo emiti emituba eminene mingi, era abakomazi b’embugo baavanga mu byalo
ebirala ne bajja bagisuubula ne bakola embugo. Tewali muntu wa Nkunnyingi yali
amanyi kukomaga mbugo.
Abantu
baaluka nnyo ebikapu bye baatundanga olwo abantu ne bafuna ku ka sente . Mu
bisera bya Sematalo II 1939-1945 n’okweyongerayo, obwavu bwali bungi nnyo mu
nsi yonna.
Ennyumba z’abantu baaziseresanga ssubi oba
ssanja, era emirundi mingi zaakwatanga
omuliro naddala abantu bwe baaberanga banyookeza obuloolo. Tewaali muntu yali
amanyi kukuba bulooka n’okuzookya.
Muzzukulu
munnaffe asomye ekitabo kino, omanyiiyo ekifo kyonna e Buddu oba e Butambala
oba awalala wonna w’osanga ebintu bajjajjaffe abaali ku nsi nga Nkunnyingi ne
baganda be tebannabaawo bye baakozesanga mu bulamu obwa bulijjo? Bw’oba
omanyiiyo tukusaba naffe otubuulireyo tugende tubirabe.
Era
weebuuze bino wammanga:-
1. Abantu abedda omunnyo baaguggyanga
wa?
2. Omuliro baaguggyanga wa ? anti
ebibiriiti tebyaliwo.
3. Enkumbi, embazzi, amafumu,
amajambiya baabifunanga batya?
4. Omukazi akuzaalira mukyala wo
yaddukanga lwaki ? (Kubanga abantu tebaalina ngoye oba amaliba oba embugo.
Baayitanga bwerere- bukunya. Nyazaala, olw’ensonyi, kye yavanga yeekweka
mukoddomi we bba wa Muwala we! )
Mu
1961, omuwandiisi w’ekitabo kino yakyalako e Karamoja. Kye yalaba eyo
tekirojjeka! Anti abasajja baakunnumbanga mu kibuga Moroto nga bali bukunya nga
bwe baazalibwa, nga bakutte emiggo n’amafumu!
Abaffe,
mu 1800 Nkoleera, ye, yali ayambala ki? Oba naye yatambulanga bukunya!!!
OMUWANDIISI
Omuwandiisi ye Muhammad Kagugube Kamoga,
mutabani wa Hajji Sabane Matovu. Ye muzzukulu omulenzi omukulu owa Hajji Masudi
Nkunnyingi. Yazaalibwa nga 9/10/1935.
Nyina ye Hajati Rukia Nalwoga muwala wa Budala Kiberu eyali owa Ggombolola ye
Gombe mu Butambala. Yasomera Kabasanda UMEA, KItagobwa UMEA, KIbuli Junior SS,
Nyakasura SS, Makerere University College, University of East Africa Makerere
era gye yafunira Diploma mu Education ne Bachelor of Science degree era
yasomesa mu masomero mangi. Yakolako mu Uganda Muslim Supreme Council. Kati abeera Kaasa Ngombe Ward E. Wakiso Town
council. Akoze okunonyereza (research) kungi nnyo ku ddagala erisangibwa mu
bimera. Alina ebimu ku biwandiiko bya bajjajjaffe, ebiyinza okuyamba omuntu
anoonya amazima ku kika kyaffe, ye musika ow’okubiri owa Hajji Sabane
Matovu
Okumanya
ebisingawo ku muwandiisi n’ebirala kuba essimu:-
0775307674
Ekigambo
Eky’amagezi
Tukwebazizza
muzzukulu munnaffe ayagala ekikaakye n’obuwangwa bwe. Era tukusaba obeere
omusaale mu kukuuma obumu n’obwasseruganda
n’ekitiibwa mu kika kyaffe. Tweewale enjawukana zonna, n’okulumangana.
Ggwe eyeyita omulangira nga tonnakikola, lowooza emirundi ebiri nga
tonnayawukana kubanno, anti eyawukana kumugendo... tujjumbire enkiiko, okumanyagana, emikolo
egitugatta awamu, n’okunoonya okumanya.
WABULA
BW’OBEERA OVA MU NKOLEERA, NGA WEYITA MULANGIRA OBEERA MUKYAMU. EKITABO KINO
MANYA AMAZIMA MU KIKA KYO, KYAWANDIIKIBWA N’OMULAMWA GW’OKUMANYISA
N’OKUTANGAAZA BAZZUKULU BANNAFFE, KU BIKWATA KU BAJJAJJAFFE N’EKIKA KYAFFE. GWE
AFUNYE OMUKISA OKUKIFUNA, KUBIRIZA N’ABALALA BAKIFUNE. TUSOBOLE OKUMANYIRA WAMU
EBITUKWATAKO MUKIKA KYAFFE. TETULI BALANGIRA WADDE BAMBEJJA. WABULA ABAANA
N’ABAZZUKULU, OMUZIRO NGABI.
Mwebale nnyo!!
This comment has been removed by the author.
ReplyDeleteOkoze omulimu gwa ttendo weebale nnyo ssebo kuno kusoomooza kunene eri abo abatannaba kukola kintu nga kino.
ReplyDeletethank you alot Mr. Kajubi
ReplyDeleteKinno kyemwakola makula
ReplyDelete